کتاب

كتاب الفصول المهمة في معرفة الأئمة علیهم‌السلام‏ در اوایل قرن نهم توسط ابن صباغ مالكی‏ که در سال ۸۵۵ قمری وفات یافته است در دو  جلد واقعی و به زبان عربی‏؛ در زمینۀ زندگی دوازده امام علیهم‌السلام ‏نگاشته شده است

موضوع‏ الفصول المهمة: كتاب الفصول المهمة درباره زندگانی دوازده امام و از ابن صباغ مالكی نويسنده سنی مذهب قرن نهم است. اين كتاب برای هر امام فصلی گشوده و با عناوينی مشخص، مطالب ويژه هر امام مورد بررسی قرار گرفته است.

انگيزه نگارش‏: نويسنده انگيزه خود از اين تأليف را درخواست دوستان خويش و به منظور تكفير گناهان گذشته بيان می‌کند. تعبير ابن صباغ مالكی از امامان شيعه و القابی كه برای ايشان ذكر می‌کند مانند نويسندگان شيعی است. او با ذكر نام امام و لقب مشهور وی مشخص می‌کند كه وی چندمين امام است. البته عنوان دهی اين كتاب از « كشف الغمة » گرفته شده است زيرا اربلی نيز در آغاز بررسی زندگی هر امام به همين نحو گزارش می‌کند.

وی پيش از بحث از زندگی امامان، به اين سئوال كه اهل بيت چه كسانی هستند پاسخ داده است. گزارشهای اين كتاب در بخش مربوط به مخالفت های معاويه و اصحاب جمل تاريخی است هر چند منابع را مشخص نكرده است.

روش تأليف‏: نويسنده پس از نقل مطالب از اشعار نيز بهره گرفته و در موضوع سخن، اشعاری نقل می‌کند. او برخی از مطالب فرا تاريخی را نيز نقل می‌کند كه در اين موارد تحت تأثير منابعی است كه از آنها استفاده كرده است. برای نمونه از كتاب « معالم العترة النبوية » محمد بن عبد العزيز جنابذی (م. ۶۱۱)، ياری جبرئيل و كمك وی در روز احد نسبت به امام علی را گزارش می‌کند. چنان كه از مسعودی در شرح مقامات حريری مطلبی را نقل كرده كه هنگام هجرت پيامبر با ابوبكر به مدينه، درختی در لب غار روئيد.

جلد نخست از چاپ دو جلدی فصول المهمة اختصاص به شرح حال امام علی علیه‌السلام دارد. او مناقب آن حضرت را مانند شيعيان گزارش كرده و در عين حال هنگام توضيح حديث غدير می‏ نويسد معنی حديث اين است كه: من كنت ناصره او حميمه او صديقه فان عليا يكون كذلك. برخی از ديدگاه‌های طرح شده در اين كتاب با ديدگاه‌های مرسوم نويسندگان شيعه همخوان نيست. مانند ازدواج عمر با ام كلثوم و گزارش اختلاف ميان امام حسن مجتبی با اميرالمومنين علیه‌السلام

منابع كتاب‏ الفصول المهمة في معرفة الأئمة: در نگاه اوليه چنين به نظر می‌رسد كه ابن صباغ مالكی به صورت گسترده از منابع شيعی استفاده كرده ولی با مقايسه منابع ارائه شده در اين كتاب به اين نتيجه می‌رسيم كه منبع عمده وی در نقل گزارشهای شيعی، كتاب «كشف الغمة» اربلی بوده و منابعی كه ابن صباغ ياد می‌کند همان منابعی است كه اربلی در كشف الغمة ذكر كرده است. ابن صباغ از منبع اصلی خويش به هيچ عنوان ياد نكرده و تلاش می نمايد آن را به عنوان مسئله ای سرّی پوشيده دارد و به خواننده چنين القا می‌کند كه به منابع مذكور در كتاب به صورت مستقيم دسترسی داشته و حال آن كه چنين نيست و اين موارد را به واسطه كتاب « كشف الغمة » ياد می‌کند؛ زيرا ساختار كتاب « الفصول المهمة » همان ساختار كتاب « كشف الغمة » است. به طور كلی حجم مطالب منقول از كشف الغمة در كتاب الفصول المهمة، حدود هشتاد درصد است.

برخی منابع كه در كشف الغمة نيست مانند: درر السمطين زرندی (م ۷۵۰)، طبقات (الشافعية) الكبری، سبكی(م‏۷۷۱)، مناقب الامام الشافعی نوشته بيهقی (م.۴۵۸)،  الذرية الطاهرة دولابی، الموجز فی فضل الخلفاء الاربعه نوشته ابو الفتوح اسعد بن ابی الفضائل بن خلف عجلی، مناقب ابوالمعالی فقيه مالكی.

نويسندگان بعدی از شيعيان و اهل سنت از اين كتاب استفاده كرده و از آن ياد نموده‌اند كه از آن جمله مجلسی در بحار الانوار است. عبد العزيز طباطبايی ۳۷ نسخه خطی برای كتاب برشمرده كه اين تعداد حاكی از رواج اين كتاب است. الفصول المهمة ابن صباغ توسط محمد اعجاز حسن پاكسانی به اردو ترجمه شده است.

جایگاه، شخصیت و زندگانی ابن صباغ مالكی‏ (۷۸۴- ۸۵۵): نام وی علی بن محمد بن احمد غزی مكی است كه كنيه اش نور الدين و شهرت به ابن صباغ دارد. او در سال ۷۸۴ در شهر مكه بدنيا آمد، در همان شهر باليد و تحصيلات علمی خود را ادامه داد و در سال ۸۵۵ در همان شهر ديده از جهان فرو بست. ابن صباغ فقيهی مالكی مذهب بود.

آثار ابن صباغ مالكی‏: برخی از كتاب های تأليف شده توسط ابن صباغ عبارتند از: الفصول المهمه فی معرفة الائمه؛ العِبر فيمن شفّه النَظر؛ تحرير النقول فی مناقب اُمنا حواء و فاطمة البتول؛ العقود الؤلؤيه و اللآلی الثمينة فی فضائل العترة الامينة؛ قصائد فی مدح اميرالمؤمنين علیه‌السلام.

ابن صباغ با ارادتی كه به اهل البيت داشت كتاب الفصول المهمه را نوشت ولی از اين كه عده‌ای با ديدن اين كتاب وی را به « رفض » متهم كنند ابراز نگرانی كرده و برای رفع اين اتهام، اشعاری را از شافعی در اين زمينه نقل می‌کند كه بر اساس نگاه ظاهری می‌بايد او را هم « رافضی » و هم « ناصبی » دانست زيرا هم فضائل علی و هم فضائل ابوبكر را نقل كرده است.

ابن صباغ در تأييد كتاب خود، همچنين به نوشتار نسائی با عنوان خصائص در موضوع فضائل علی اشاره می‌کند كه نوشته‌اش مورد انكار اهل دمشق قرار گرفت و در ادامه شعری از ابوبكر بيهقی (م ۴۸۵ صاحب سنن) نقل می‌کند كه از كسانی كه حب فاطمه را «رفض» می نامند، برائت جسته است.

برای اطلاعات بيشتر درباره ابن صباغ مالكی بنگريد به: الضوء اللامع لاهل القرن التاسع ۵/۲۳۸؛ مقدمه محقق (سامی الغريری) بر كتاب فصول المهمه، اهل البيت فی المكتبة العربيه، ص ۳۴۸ و اعيان الشيعه، ۲/۶۵ .